مقوله مهاجرت به تهران به‌صورت جدی از اوایل دهه چهل شمسی همزمان با هجوم گسترده جمعیت از سراسر ایران به سوی پایتخت مورد توجه نظام برنامه‌ریزی کشور قرار گرفت که اوج آن در مصوبه خرداد‌ماه سال ۴۶ هیات‌وزیران وقت در مورد ممنوعیت استقرار صنایع در محدوده ۱۲۰ کیلومتری تهران تجلی یافت (رشد جمعیت شهر تهران طی دوره ۳۵- ۴۵ سالانه ۷درصد بوده است).
از آن زمان تاکنون مساله مهاجرت و پیامدهای اقتصادی و اجتماعی آن همواره به عنوان یکی از معضلات اساسی تهران مطرح بوده و در سطح وسیعی مورد توجه پژوهشگران و برنامه‌ریزان کشور قرارگرفته و مطالعات متعددی در مورد آن انجام شده است و سیاست‌های متنوعی نیز از سوی دولت‌های مختلف برای مواجهه با آن اتخاذ گردیده و به مرحله اجرا درآمده است. این سیاست‌ها به‌رغم اینکه نتوانسته‌اند نتایج مورد انتظار را به‌طور کامل برآورده سازند و مهاجرت به تهران را به نحو مطلوبی کنترل نمایند، اما به هرحال در کاهش سرعت این پدیده تا حدودی موفق عمل کرده‌اند.
در نتیجه ایجاد محدودیت‌های سیاستی و غیرسیاستی مختلف برای مهاجرت به تهران طی چند دهه گذشته، نرخ رشد جمعیت این شهر که در سال ۴۵ بیش از دو برابر نرخ رشد جمعیت کل کشور بود (۷درصد در مقابل ۱۳/۳درصد) کاهش یافت و به ۳/۴درصد در سال ۵۵، ۹/۲درصد در سال ۶۵ و ۱۳/۱درصد در سال ۷۵ رسید در حالی که در همین سال‌ها، نرخ رشد جمعیت کشور به ترتیب۷۱/۲، ۹۱/۳ و ۹۶/۱درصد بود. در نتیجه این تحول، سهم شهر تهران از جمعیت کشور که از ۶/۱۱درصد سال ۴۵ به ۴/۱۳درصد در سال ۵۵ افزایش یافته بود در سال‌های ۶۵ و ۷۵ به ترتیب به ۲/۱۲ و ۳/۱۱درصد فروکاسته شد. البته وقوع چنین پدیده‌ای نتیجه کند شدن واقعی روند مهاجرت به شهر تهران نبود بلکه مهاجران با برخورد به سد مشکلات در تهران به فضاهای پیرامونی آن هجوم آوردند.
در واقع حصول چنین نتیجه ای به قیمت تخریب اراضی کشاورزی غرب، جنوب غرب و تا حدی جنوب استان تهران صورت گرفت. در دوره ۶۵- ۷۵، بیش از ۵۰۵هزار نفر از جمعیت شهرستان تهران آن را ترک نموده و غالب آنان در شهرستان‌های شهریار، رباط کریم و کرج سکنی گزیدند. این در حالی است که در این مدت فقط نزدیک ۴۵هزار نفر از سایر نقاط استان تهران به شهرستان تهران مهاجرت نمودند. در دوره ۶۵- ۷۵ تراز کل مهاجرت به شهرستان تهران، منفی ۳۷۶هزار نفر بوده است. نتیجه آنکه، با وجود کاهش سهم شهر تهران از جمعیت کشور، سهم استان تهران از جمعیت کشور در سه دهه یاد شده همواره صعودی بوده و از ۴/۱۳درصد در سال ۴۵ به ۲/۱۷درصد در سال ۷۵ افزایش یافته است، هرچند که نرخ رشد جمعیت استان تهران در طول این سال‌ها روندی کاهشی داشته و از ۴۳/۴درصد سال ۵۵ به ترتیب به ۲۷/۴ و ۴۸/۲درصد در سال‌های ۶۵ و ۷۵ تقلیل پیدا کرد، اما برخلاف شهر تهران، از نرخ رشد جمعیت کل کشور پائینتر نیامد (جدول۱).
«نرخ خالص مهاجرت» که «نسبت تعداد خالص مهاجرین به جمعیت» را نشان می‌دهد مهم‌ترین شاخصی است که در ادبیات مهاجرت برای بررسی روند تحولات آن مورد استفاده قرار می‌گیرد. بررسی روند تغییرات این شاخص برای دو دهه ۵۵- ۶۵ و ۶۵- ۷۵، به خوبی گویای تحولات فوق‌الذکر در مورد استان تهران است، چرا که نرخ خالص مهاجرت به استان تهران در دهه ۶۵- ۷۵ به شدت کاهش یافت و از ۸/۶درصد سال ۶۵ به ۴درصد در سال ۷۵ رسید (جدول۲).
پس تا اینجای بحث می‌توان گفت:
۱) در طی سال‌های دهه ۶۵- ۷۵، روند مهاجرپذیری شهر تهران تدریجا متوقف گردیده و این شهر به نقطه ای مهاجر فرست تبدیل شد و در نتیجه، رشد جمعیت آن کاهش یافته و سهم‌اش از جمعیت کشور و استان تهران روندی نزولی پیدا کرد، اما مهاجرت به این شهر به صورت غیر‌مستقیم همچنان ادامه یافت و مهاجران علاقه‌مند به سکونت در شهر تهران در نقاط شهری و روستایی پیرامون آن بخصوص در شهرها و روستاهای غربی و جنوب غربی این شهر سکنی گزیده و روزها جهت کار و فعالیت روانه آن می‌شدند به گونه‌ای که به‌رغم مهاجرفرست شدن این شهر، چنین پدیده‌ای برای عموم مردم محسوس نبوده و کمتر کسی مهاجرفرست بودن این شهر را باور داشته و دارد.
۲) در طی سه دهه ۴۵ تا ۷۵، به‌رغم اینکه روند مهاجرپذیری استان تهران ادامه یافته و سهم این استان از جمعیت کشور روندی صعودی را طی نمود، اما سرعت مهاجرت به آن کاهش پیدا کرد و لذا رشد جمعیت استان تهران در طی این سال‌ها روندی نزولی داشت.
انتشار نتایج سرشماری عمومی‌نفوس و مسکن سال ۸۵، باز هم نظرها را به سوی پدیده مهاجرت به تهران جلب کرده است. سوال آن است که آیا روند تحولات مهاجرتی دهه ۶۵- ۷۵ استان تهران، در دهه ۷۵- ۸۵ نیز تداوم داشته یا اینکه اتفاقات جدیدی رخ داده است؟ برای پاسخ به این سوال، در اینجا تغییرات سه متغیر «سهم استان تهران از جمعیت کشور»، «نرخ رشد جمعیت استان تهران» و «نرخ خالص مهاجرت به استان تهران» مورد بررسی قرار می‌گیرد.
▪ سهم استان تهران از جمعیت کشور:
بر اساس نتایج سرشماری سال۸۵، از قریب به ۷۰میلیون و ۵۰۰هزار نفر جمعیت کل کشور در آبان سال۸۵ بیش از ۱۳میلیون و ۴صد‌هزار نفر در استان تهران ساکن بوده‌اند که ۱۹درصد کل جمعیت کشور را شامل می‌شود. همانگونه که ملاحظه می‌گردد روند افزایشی سهم استان تهران از جمعیت کشور که در طول سه دهه ۴۵ تا ۷۵ بی وقفه تداوم داشته، در دهه ۷۵- ۸۵ نیز همچنان به افزایش خود ادامه داده است که این افزایش سهم حتی بسیار بیشتر از دو دهه قبلی می‌باشد (جدول۱). بنابراین می‌توان گفت که در طی دوره ۷۵- ۸۵، روند مهاجرپذیری استان تهران همچنان ادامه یافته و حتی نسبت به دو دهه قبلی شدیدتر نیز شده است. بار اصلی این مهاجرت‌ها را شهرستان‌های شهریار، رباط‌کریم و کرج بر دوش کشیده‌اند به گونه‌ای که از کل ۷۸۴هزار مهاجرت خالص دهه گذشته به استان تهران از خارج آن، حدود ۲۶۷هزار نفر در شهرستان‌های شهریار و رباط کریم، ۱۴۷هزار نفر در شهرستان کرج و ۷۶هزار نفر در شهرستان‌های ورامین و پاکدشت سکنی گزیده‌اند و فقط نزدیک ۱۹هزار نفر محل اقامت جدید خود را شهرستان تهران قرار داده‌اند.
در طول سال‌ها ۷۵ تا۸۵، کاهش سهم شهر تهران از جمعیت کشور که از دوره ۵۵- ۶۵ آغاز شده بود ادامه یافت و به ۱/۱۱درصد رسید که حاکی از تداوم روند محدود شدن مهاجرت به این شهر در طول ۱۰ ساله گذشته می‌باشد (جدول۱). در طی سال‌های یادشده، در مقابل ورود ۸۶۰هزار نفر مهاجر به شهرستان تهران، بیش از یک‌میلیون و ۲۲۰هزار نفر این شهرستان را به مقصد سایر نقاط استان تهران و یا سایر استان‌های کشور ترک کردند.